Kadın üreme sisteminin beklide en önemli organı bir nevi beyni olan yumurtalıklar ovum adı verilen yumurtaları oluşturur ve hem üreme açısından hem vücudun hormonal dengesi açısından bir kadın için oldukça önemlidir. Bu yazımızda özellikle üreme çağındaki kadınlarda sıklıkla karşılaştığımız yumurtalık kistlerinden bahsedeceğiz.
Sağlıklı bir genç kız yada kadında uterusun (rahimin) her iki yanında bulunan yumurtalıklarda yumurta gelişimi olur; kadınlık hormonu adı verilen östrojen ve progesteron hormonları adet döngüsünün ritmine uygun olarak sentezlenir ve vücuda salınır.
Kist içi sıvı dolu kesecik demektir. Yumurtalıkta kist ise yumurtalığın içinde veya yüzeyinde oluşan çoğunlukla içi sıvı dolu olan keselerdir. Bu keseler yumurtanın kendisinden, rahim iç zarı yapısından, embiriyolojik hayattan gelen yanlış kodlanmış genetik yapıya bağlı vücut dokularından oluşabilir.
Aynı zamanda hormonal dengesizlikler yağ bezlerinin fonksiyon bozukluğu, genetik metabolik sorunlarda da yumurtalıklarda kistik yapılar görülme olasıdır.
Yumurtalık kistleri nedeniyle her kadının yaşamı boyunca en az bir kez yaşadığı oldukça sık görülen bir sağlık sorunudur.
Yumurtalık kistleri yumurtalık içinde veya yüzeyinde oluşan içi sıvı dolu kesecilklerdir demiştik. Yumurtalıklarda oluşan kistlerin çoğu iyi huylu olmakla birlikte kadının yaşı, eşlik eden hastalıkları,üreme öyküsü, menstural düzeni gibi faktörleri göz önünde bulundurarak kistlerin bir sınıflandırmasını yapabiliriz.
Yumurtalık kistlerini genel olarak iki alt başlıkta incelemek mümkündür;
1. Follikül kisti: Yumurtlama sırasında yada adet döngüsü içerisinde dğal olarak meydana gelen, çoğunlukla gerileyen ve iyi huylu olan yumurtalık kistlerine fonksiyonel kist adı verilir. Yumurtlamanın olmaması nedeniyle içeride sıvı birikmesine bağlı oluşan, 3-10 cm arasında çapa sahip sayısı birden fazla olabilen follikül kistlerinide bu kategoride değerlendirebiliriz. Çoğunlukla menopozdan önce, genç kadınlarda oldukça sık gördüğümüz bu tür kistlerin yaklaşık %80’i bir veya iki adet sonrası kendiliğinden geçer.
Fonksiyonel kist başlığında incelemenin daha uygun olduğu diğer bir kist türü Korpus luteum yumurtanın olgunlaşıp atıldığı yapıdır. Progesteron salgılanan hücrelerden oluşur. Normalde yumurtanın olgunlaşıp atıldığı adet sürecinde parçalanıp atılması gerekir. Atılmadığında içinde sıvı birikerek 4-5 cm’i bulabilen korpus luteum kistleri meydana gelir. Korpus luteumlar hormon üreten kistler olduğundan adet düzensizliği oluşturabilirler.
2. Patolojik yumurtalık kistlerini:
Endometrioma: Rahim içini kaplayan endometrium yapısı yumurtalıklarda kist formunda görülmesi durumudur. Çikolata kisti olarak da adlandırılır.
Dermoid kisti: Genellikle embriyolojik dönemde kaynaklıdır, içerisinde saç, yağ, kıl, kemik ve diş gibi embriyolojik atık barındırır.
Seröz kist adenom: İçi berrak sıvı dolu, 5-15 cm büyüklüğünde çoğunlukla iyi huylu yumurtalık kistleridir.
Müsinöz kist adenom: Yumurtalıklarda görülen en fazla büyüyen kistik yapılardır.Büyüklükleri 30 cm’e kadar çıkabilir ve içeriği müsinöz bir kıvamdadır. Tüm iyi huylu kistlerin yaklaşık 4’ te 1’i müsinöz kist adenomlardır.
Polikistik over: Esasında kist olmayan ama ismi itibari ile yumurtalık kistleri başlığında ufakta olsa bahsetmemiz gereken bir yumurtalık durumudur. Bir yumurtalığın üzerinde özellikle cidarına yakın yerleşimli boyutları 1 cm’ i çok uzamayan 10-12 adet fazla follikül (ki bu usg tarifidir) bulunmasıdır. Kişide adet düzensizliği, insülin direnci, tüylenme artışı, sivilcelenme, çocuk sahibi olamamakta zorlanma gibi sorunlara yol açabilir. Esasında metabolik bir sendromdur. İlaç tedavisi, diyet, kilo verme ve egzersiz ile sorunu çözmek mümkündür. Belirtileri, takibi ve tedavisi diğer iyi huylu yumurtalık kistlerinden daha farklı bir durumdur.
Yumurtalık kistleri yumurtalıklarda oluşan sıvı dolu keseciklerdir. Bu kistler birçok farklı nedenden kaynaklanabilirler;
Fonksiyonel kistler normal menstural döngü ile ilişkli olarak oluşur, yumurtalıklardan her ay bir follikül seçilerek büyür yaklaşık 2 cm civarına gelince yumurtlama ile atılır. Bazan bu yumurtlama gerçekleşmez ve follikül büyümeye devam ederek follikül kistlerini oluşturur. Korpus luteumun atılamaması ise adet döngüsünü bozabilecek korpus luteum kislerinin oluşmasına neden olabilir.
Endometriomanın (çikolata kisti) neden olduğu ile ilgili pek çok teori vardır. En sık sorulan genetik yatkınlık e adet esnasında rahimin iç zarı yapısının rahimden atılması yerine tüplerden geriye kaçarak yumurtalıklara tutunması ve burada büyüyerek çikolata kistlerini oluşturmasıdır.
Dermoid kistler içerisinde yağ, deri, kıkırdak, kemik gibi ektodermal yapıları muhteva etmesi ile bilinen iyi huylu yumurtalık kistleridir. Embriyonun gelişimi esnasında yanış veya duraklatılmış bir genetik kodlamadan kaynaklı olduğu öne sürülür.
Ayrıca genetik yatkınlık, hormonal düzensizlikler, tüp ve yumurtalık iltihaplanmalarıda kendini yumurtalıklarda yumurtalık kşstleri olarak ortaya koyabilir.
Yumurtalık kistlerinin birçoğu belirti vermediğinden rutin muayene esnasında tesadüfen tespit edilir. Belirti vermeyen kistler çoğunlukla kendiliğinden yok olabilen dönemsel kistlerdir. Kistler büyükse ve yayılma eğiliminde ise o zaman önemli belirtiler verir.
Yumurtalık kisti belirtileri, kistin büyüklüğüne, tipine varsa komplikasyonlarına bağlı olarak değişebilir.
En sık görülen belirti karın veya pelvik bölgede ağrıdır. Yumurtalık kistleri büyüdükçe veya içi kanla dolup çatladığında bazende kendi etrafında döndüğünde ( over torsiyonu ) karında ve pelvik bölgede ani, şiddetli bir ağrı meydana getirir.
Yumurtalık kisti pelvik bölgede bir dolgunluk veya ağırlık hissi yaratabilir. Büyüyen bir kist önde mesaneye bası yaparak sık idrara çıkma, arkada bağırsakları etkileyecek kabızlık gibi sorunlara yol açabilir.
Bir diğer sık görülen belirti adet düzensizlikleridir. Yumurtalık kistleri eğer fonksiyonel kist, korpus luteum kisti yada endometrioma ise yumurtalık fonksiyonlarını etkileyip adet düzensizliğine yol açabilir.
Endometriomalarda ek olarak kronik kalmakta zorlanma gibi sorunlar da sık yaşanır.
Yumurtalık kistlerinin bir diğer belirtisi cinsel ilişki esnasında ağrıdır. Özellikle endometriomada ve batını dolduran oldukça büyük kistlerde bu şikayet daha fazla gözlemlenir.
Kistinenfekte olduğu durumlarda ağrıya eşlik eden ateş, bulantı,iştahsızlık gibi semptomları da görmekteyiz.
Büyümüş yumurtalık kistleri ayrıca sırta ,bele bacaklara vuran ağrılara sebebiyet verebilir.
Tüm bunlarla birlikte türünden bağımsız olarak yumurtalığın kendi etrafında dönmesine yol açan ( over torsiyonu) kistlerde çok şiddetli kronik ağrılara yol açarlar ve tedavisi çoğunlukla cerrahi yöntemdir.
Cinsel yaşamdan bağımsız olarak üreme çağındaki har kadın hayatının bir döneminde en az bir kez yumurtalık kisti teşhisi almaktadır. Bu kistlerin önemli bir yüzdesi basit kist, follikül kisti diye adlandırdığımız kistlerdir.
Bakirelerde bu kist tipi daha fazladır diyebileceğimiz bir durum yoktur. Çünkü bu kistlerin cinsel yaşamla pek bağlantısı yoktur. Dolaylı olarak ancak şunu söyleyebilirim; vajinadan bağımsız olarak rahim, tüp ve yumurtalık iltihapları, pelvik enfeksiyonlar bakirelerde pek gözlemlenmez. Onun haricinde cinsel yaşamı olan kadınlardaki tüm yumurtalık kistleri, aynı belirti ve bulgular ile bekar hanımlarda da aynı sıklıkta görülmektedir.
Yumurtalık kistleri çoğunlukla vücutta bir belirti vermeyip jinekolojik muayene sırasında tesadüfen saptanır. Bunların çoğu buyutu küçük, ağrı veya adet düzensizliği yapmayan follikül kistleridir.
Semptomatik olan yumuytalık kistleri de teşhis, belirtiler, muayene bulguları ve görüntüleme sonuçları bir araya getirilerek konulur. Tanı doğrulandığında kistin türüne, büyüklüğüne ve hastanın durumuna göre uygun tedavi planı belirlenir. Yumurtakık isti tanısı için kullanılan yöntemleri sıralayacak olursak;
MR veya tomografi ile daha detaylı bir görüntü elde edilme amaçlanır. Kist yapısını içeriği, büyüklüğü komşu organlara etkisi net bir şekilde belirlenebilir.
Kan testleri ise başta tümör markerleri (CA125, CA19-9, AFP US) bazen de hormon testleri kistin yapısı ile ilgili tanı koymakta oldukçayardımcı olan testlerdir.
Bir çok yumurtalık kisti kadında şikayet oluşturmaz ve tedavi gerektirmez. Basit kistler (follikül kistleri) korpus luteum kistleri ve fonksiyonel kistler kendiliğinden kaybolan kistlerdir. Belirli aralıklarla (3-6 aylık periyotlarla) takip edildiğinde çoğunun kaybolduğu gözlemlenir.
Hormonal dengesizliklerle ilişkili kistler de bazen hormonal ilaçlar reçete edilebilir. Bu ilaçlar yumurtalık kistinin küçülmesine ve semptomların hafiflemesine yardımcı olabilir.
Büyük veya şüpheli kistler,şiddetli semptom yaratan kistler veya kanser olasılığı varsa, yada over torsiyonu, kist rüptürü riski oluşturma potansiyeli olan kistik yapılarda tedavi cerrahi müdahale yani ameliyat olmalıdır. Cerrahi olarak açık (Laporatomik) veya kapalı (Laparaskopik) yöntemlerle mevcut kis vücuttan çıkartılır. Bazan özellikle çok büyük veya semptomatik kistlerde kist içeriği iğne ile aspire edilerek boşaltılabilir.
Yumurtalık kistlerinde nadirde olsa özellikle kanser riski olduğu düşünülen vakalarda yumurtalık kistinin yumurtalığın kendisi ile birlikte çıkartılması gerekir ki bu işleme ooferektomi adı verilir.
Yumurtalık kistleri çoğu kadında görülen genellikle semptomatik olmayan rutin kontrol esnasında ortaya çıkan içi sıvı dolu oluşumlardır.
Basit ve fonksiyonel kistler kendiliğinden kaybolurken bir takım kistlere ilaç tedavisi uygulamak gerekebilir .Boyutu büyük, kanser riski taşıyan, torsiyon ihtimali olan kistlerde ve endometriomalar için 3 cm’in üstündeki kistlerde cerrahi tedavi yani ameliyat gereklidir.
Yumurtalık kisti ameliyatları bir veya iki yumurtalıktan tek yada çok sayıda kisti çıkartmak için yapılan cerrahidir. Ameliyatın türü ve yöntemine kistin yapısı, büyüklüğü, hastanın genel sağlık durumu ve geçirdiği batın operasyonları göz önüne alınarak karar verilmelidir.
Yumurtalık kisti ameliyatına bazı sorulara göre karar verilmektedir. Her over kisti yaşayan hastaya ameliyat tedavisi uygulanmaz. Yumurtalık kisti kalıcı ağrı ve baskı oluşturuyor ise, kistin kendi etrafında dönme ve yırtılma riski varsa, 6-10 cm ve üzeri büyüklükte ise, kanser şüphesi taşıyor ise, uzun süreden beridir var ve kendiliğinden geçmiyor aksine takipte büyüyor ise ameliyat söz konusu olacaktır.
Yumurtalık kisti nispeten küçük ve kanser riski taşımıyor ise Laparaskopi dediğimiz karından 3 ayrı yerden açılan küçük deliklerle gerçekleştirilen, kapalı ameliyat denilen bir yöntemle cerrahi tedavi uygulanır.
Kist büyük, kanser riski içeren bir kist ise açık ameliyat (Laparatomik) daha mantıklı olacaktır.
Ameliyat esnasında sadece kistin mi yoksa çevre dokuların yada yumurtalığın çıkartılıp çıkartılmayacağını operasyon esnasında doktor tarafından karar verilir.
Hangi yumurtalık kistlerinin tehlikeli olduğunu anlamak için ultrason, MR gibi görüntüleme yöntemleri tümör belirteçleri adını verdiğimiz kan testleri yapmamız gerekir. Yumurtalık kistleri ilk olarak mümkünse taransvajinal USG ile değerlendirilmeli akabinde tümör markerlerine bakılmalıdır.
USG incelemesinde kist boyutları büyük olan, kist sınırları düzensizolan, içinde solid yapıların olduğu ve her iki yumurtalığı birden tutan over kistlerinin kötü huylu olma ihtimali yüksektir.
Menapoz sonrası ortaya çıkan yumurtalık kistlerinin önemli bir çoğunluğu kanserdir. Kanserojen kistler çabuk yayılır ve çevre dokulara, organlara baskı uygular. Her kanserde olduğu gibi yumurtalık kisti kanserlerinde de erken tanı çok önemlidir.
Yumurtalık kistlerinin tamamen önlenmesi mümkün olmasa da bazı önleyici tedbirler almak mümkündür;
Her kadın hayatın herhangi bir evresinde en azından bir defa türünden bağımsız olarak yumurtalık kisti ile karşılaşmıştır. Bunların çok önemli bir kısmına rutin jinekolojik kontroller sırasında tanı konulur ve çoğu kendiliğinden geçebilen basit (follikül) kistleridir.
Yumurtalık kistleri ile ilgili soruları kısaca cevaplamak istersek şöyle sıralayabiliriz.
Yumurtalık kistlerinin bir çoğu belirti bile vermezken bir kısmı ise özellikle kasıklarda ağrı oluşturur. Büyük kistler adet gecikmesi ve ağrılı bir adet dönemine neden olabilir. Özellikle çikolata kistlerinde adetlerin çok ağrılı olması ve cinsel ilişki esnasındaki ağrı karakteristiktir.
Yumurtalık kistleri genellikle kontrol altında tutulduğunda ve iyi huylu olduğunda tehlikeli olmaz. Ancak kontrol altındaki bir kistin büyümesi, USG’de ve kan tetkiklerinde kanser riski taşıyor olması veya büyük bir kistin aniden torsiyon yada rüptür olması ihtimalinde o kistin tehlikeli olduğuna işaret eder.
Bir yumurtalık kisti fonkisyonel kist ise yada korpus luteum kisti ise hormonal dengeyi bozabileceğinden hem adet düzensizliği yapar hem de yumurtalar üzerinde olumsuz etkiye yol açar. Ancak rahimde yer kaplayan miyomlar veya rahim iç zarı kaynaklı polipler gibi artmış adet kanamalarını yumurtalık kistlerinde pek görmeyiz.
Yumurtalık kistleri çoğu zaman hamileliğe engel oluşturmasa da hamileliği etkileyen durumlardan biridir. Yumurtalık kisti adet düzensizliğine neden oluyorsa hamileliği zorlaştırabilir, çünkü gebeliğin kolay gerçekleşmesi için düzenli bir yumurtlama döngüsüne ihtiyaç vardır.
Çikolata kistleri hem tüplerde hem de yumurtalıklarda yapşıklığa yol açarak hem de yumurtalığın fonksiyonunu düzgün yapmasını engelleyerek hamileliği en fazla olumsuz etkileyen kist grubudur. Polikistik overli hastalarda da yumurtlama bozulmuştur çoğunlukla kolay hamile kalamazlar.
Yumurtalık kistlerinin yaklaşık % 85-90‘ ı iyi huyludur. Menapoz öncesi dönem için bu ifadeyi rahatlıkla kullanabiliriz. Ancak post menapozal dönemde ileri yaşlarda ortaya çıkan iki taraflı, solid yapıda , düzensizyüzeyli ve hızlı büyüme eğilimi gösteren, birden fazla sayıda, içlerinde katı kısımlar bulunan, karın içerisinde sıvı birikmesine yol açan (asit) kistik yapıların kanser olma ihtimali oldukça yüksektir. Mevcut kist çoğunlukla kansere dönüşmez.
Bir çok kadında yumurtalık kistiherhangi bir belirti göstermeden bazı kadınlarda ise adet gecikmesine neden olabilmektedir. Bunun nedeni özellikle fonksiyonel kist ve korpus luteum kistlerinin bizzat kendlerinin hormon salgılamaları ve döngüyü bozmalarıdır. Ayrıca klinik olarak kist kabul edilmese de polikistik overarda da enbelirgin sorun adet gecikmesidir.
Bu sorunun cevabını tamamen kistin türüne vermek gerekir. Basit kistler ve fonksiyonel kistler zaman zaman üreme çağında tekrarlayabilen kistlerdir. Dermoid kistlerde ve kistadenomlarda cerrahi sonrası tekrarlama gözlemlenmez iken çikolata kistlerinin en önemli özelliklerinden biri tedavi cerrahi dahi olsa tekrarlama riskinin yüksek olmasıdır.
Yumurtalk kistlerinin bitkisel tedavisi konusu kadınlar arasında çok konuşulan bir konu ancak ne yazılı bir bilimsel temelden yoksun bir yaklaşımdır. Kendiliğinden geçme ihtimali yüksek kistlerde özellikle halk arasında yaygın kullanılan soğan kürü uygulaması işe yarar gibi gözükse de aslında zaten geçecek bir kistin sonucunu bu küre bağlamak mantıklı değildir. Ancak bu tedavilere bel bağlamak beklide kanser riski olan kistlerde tedavide gecikmeye bile yol açabilmektedir. Dolayısıyla şu an tüm yumurtalık kistlerin bitkisel tedavisini aramak yerine uzman bir jinekoloğa başvurmak çok daha akıllıca bir yaklaşım olacaktır.
Op. Dr. Müge AksoyKadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı