Sağlıklı toplumlar ruhsal ve fiziksel sağlıklı bireylerden oluşur.Sağlıklı bireylerin dünyaya gelebilmesi için sağlıklı ve fizyolojik bir gebelik süreci geçirmesi son derece önemlidir.
Gebelik fizyolojik bir olaydır ancak bazen gebelik sürecinde anne ve bebeğin hayatını tehlikeye sokabilen bir takım olaylar gerçekleşebilir.Normal seyreden gebeliklerde bile kadının fizyolojisinde meydana gelen değişiklikler anne ve bebeğin yaşamını tehdit edebilir.
Çocuk sahibi olmadan önce yapılması ve dikkat edilmesi gereken bir çok önemli aşama vardır. Anne ve baba adayları bebeklerini kucaklarına almadan önce tüm bu aşamalardan geçmeli, ayrıca psikolojik ve ekonomik olarak da bu değişime kendilerini hazır hissetmelidirler.
Hamile kalmaya karar vermeden en geç 3 ay önce uzman bir hekime başvurulmalı ve jinekolojik sağlık durumu değerlendirilmelidir. Ayrıca uzun ve detaylı bir görüşme olması gereken bu gebelik öncesi görüşmede anne ve baba adayı kafasındaki tüm soru işaretlerini sonlandırmalıdır.
Konusunda deneyimli hekim gebeliğe hazırlık için kadının tüm risk faktörlerini değerlendirmelidir, gerekli tetkikleri istemelidir.
Genel jinekolojik muayene ile pap smear testi yapılmalı, ultrasonografi ile gebeliğe mani olacak veya komlikasyonlara neden olabilecek myom, polip, çikolata kistleri, rahimde perde gibi durumların tespiti mutlaka yapılmalıdır. Bazen basit bir enfeksiyon bile kadının hamile kalmasını engelleyebilir veya gebeliği komplike edebilir.
Çiftin şimdiye kadar hangi doğum kontrol metodu ile korunduğu sorgulanmalı, varsa rahim içi araç (spiral) çıkartılmalıdır. Doğum kontrol hapı gibi hormonal yöntemler ile korunan çiftlerde gebelik, eğer çok uzun süre bu ilaçları kullanmışlarsa bir veya iki adet döngüsü sonrası yumurtlamanın başlaması ile mümkündür. 5yılın üzerinde kesintisiz doğum kontrol hapı kullanan kadınlarda ovulasyonların geri dönmesi 6 ile 12 aya kadar uzayabilir.
Progesteron içeren implantlar veya doğum kontrol iğneleri kullanan kadınlarda doğurganlığın geri dönmesi bir miktar daha geç olabilir.
Yine hormonlu spiral kullanan kadınlarda ( mirena) rahim içi zarının toparlaması 3 veya 4 siklus gerektirebilmektedir.Bakır spiral kullanan kadınlarda ise bu süre biraz daha kısadır.
Gebelik öncesi dönem olarak adlandırılan bu dönemde anne adayında oluşabilecek sağlık sorunları saptanmalı ve tedavisi yapılmalıdır. Gebelik döneminde bakım ile annenin sağlıklı ve komplikasyonsuz gebelik geçirmesi, sağlıklı bir doğum ve sağlıklı bir bebeğin doğması sağlanmalıdır. Ayrıca gebelik bakımı konusunda anne ve baba adayının bilgilendirilmesi bu dönemin en önemli amacıdır.
Gebelik öncesi danışmanlık sadece önceden tıbbi hastalığı olan kadınları değil gebeliği düşünen tüm kadınları kapsamalıdır.
Anne adayının tıbbi, genetik, sosyokültürel durumları araştırılmalı en iyi duruma getirilmesi yoluyla gebelik sorunlarının iyileştirilmesi hedeflenir.
Sağlıklı bir gebelik sürecinin anahtarı, sağlıklı bir gebelik öncesi hazırlık süreci ile direk olarak ilişkilidir.Hamilelik sürecinden önce vücudu hazırlamak rahat bir hamilelik süreci geçirmeye yardımcı olur. Günümüz dünyasında gebeliklerin çok büyük bir kısmı planlı gebelikler olsa da, gebe kalmadan önce çift olarak hazırlık yapan çift sayısı hala beklenenden azdır.
Gebe kalmadan önce ilk yapılması gereken şey anne adayının ideal kiloda olup olmadığının kontrolüdür.
İdeal kilo vücut kitle indeksinin (VKİ) 25 kilo / m² civarında olması demektir. VKİ ‘ i 30 dan fazla veya 18 den az olan anne adaylarının ideal kiloya ulaşınca hamile kalması önerilir. Gebelik öncesi fazla kilo gebelik şekeri ve gebelik tansiyonu gibi metabolik rahatsızlıklara gebelik süresince neden olabilir.
Normalden az olan kilolarda gebe kalmayı zorlaştırıp yada düşük ağırlıklı bebeklere sebep olabilir. Bu nedenle planlanan gebelik zamanından en az 3 ay öncesinde kadının ideal kiloya ulaşması hedeflenmelidir. Gebelikte önerilen kilo alımı zayıf kadınlar için 12-18 kilo normal kadınlar için 11-16 kilo fazla kilolu kadınlar için ise 7-11 kilo civarındadır.
Gebelik boyunca ve gebelik öncesinde proteinden zengin, karbonhidrattan ve yağdan olabildiğince fakir, bol lifli gıdalar tüketilmesi önerilmelidir. Gerekli durumlarda gebelik ve beslenme konusunda deneyimli bir diyetisyen ile hem gebelik öncesi hem gebelik esnasında kilo kontrolü için işbirilği yapılabilir.
Sağlıklı beslenmenin önemi tartışılmaz ancak mutlaka şunu yemelisin dediğimiz mucizevi gıdalar yerine dengeli bir beslenme programını uzun vadede uygulamak anne ve bebek sağlığı için oldukça önemlidir.
Kırmızı et haftada en az 2 kez tüketilmeli, iyi piştiğinden mutlaka emin olunmalıdır.Yine diğer protein kaynakları olan kuru baklagiller, peynir ve süt ürünleri eslenme rutinine dahil edilmelidir. Omega-3 açısından zengin olan balık tüketimine ağırlık verilmeli, ceviz,badem,fındık gibi kabuklu kuruyemişler de dikkatli tüketilmelidir.
Gebeliğin neredeyse olmazsa olmazı Folik asittir. Çok sayıda yapılan çalışma gebelik öncesi ve gebeliğin ilk 3 ayında kullanılan Folik asit takviyesinin bebekte oluşabilecek beyin ve omurilik rahatsızlıklarını önleyebileceğini göstermiştir.
Dünya Sağlık Örgütünün (WHO) gebelik için önerdiği doz ve süre 400 mikrogram civarı folik asitin gebelik öncesi 3 ay ve gebeliğin 3 ayında kullanılmasıdır. Epilepsi hastalığı olup antiepileptik kulanan gebelerde, öyküsünde nöral tüp kusurlu bebek doğurmuş kadınlarda bu doz 3 kaakına çıkarak 1200kg olmalıdır.
Folik asit yeşil yapraklı sebzelerde, badem fındık gibi sert kabuklu kuruyemişlerde, baklagillerde, kavunda bol miktarda vardır. Dengeli tüketmek kaydı ile bu gıdalar beslenme programına alınmalıdır.
Embiryonun rahime iyi yerleşmesi bağışıklık sisteminin dengeli çalışması ile mümkündür.Bu nedenle bağışıklık sisteminin dengeli çalışması için D vitamini ve B12 vitamini kan düzeyine bakılmalı , eksik ise takviyesi planlanmalıdır. Aynı şekilde tiroid bezinin etkili çalışması da gebe kalabilirliği ve sağlıklı bir gebelik sürecini etkileyebileceği için tiroid fonksiyonu teslerine bakılmalı eksik varsa takviyesi mutlaka yapılmalıdır.
Tekrarlayan gebelik kayıplarının önemli bir sebebi kabul edilen pıhtılaşma bozuklukları ( trombofili) durumunda trombofilinin düzeyine göre gebelik öncesi dönemde multivitamin, çinko, B12, aspirin gibi ilaç takviyeleri hekim tarafından düzenlenmelidir.
Gebelik öncesi danışmanlık ve risk hesaplaması kalacak kadının jinekolojik olduğu kadar mevcutta var olan kronik hastalıklarının değerlendirilmesi ve kullanmakta olduğu ilaçlaın gözden geçirilmesini de içerir.
Epilepsi hastalığı olan anne adaylarının ilaçları hemen kesilmemeli gebeliğin izin verdiği kategorideki ilaçlarla değiştirilmelidir. Ayrıca tüm gebelik bounca ilacın kan seviyesi gözlenmeli, folik asit akviyesi bu hanımlarda 1200 kg olarak belirlenmelidir.
Diabet hastası olan ve ilaç kullanan kadınlarda kan şekeri regülasyonu gözlemlenmeli, HbA1C denilen bir test ile son 3 aylık kan şekerinin ne durumda olduğu ile ilgili bilgi sahibi olunmalıdır. Yine halihazırda diabeti olan ve ilaç kullanan hanımlarda olası yakın bir gebelik durumunda ilaçlar kesilip insülin tedavisine geçilmelidir.
Yüksek tansiyonu olup ilaç kullanan kadınlarda kardiolog eşliğinde ilacı gebeliğe zararı olmayan bir ilaçla değiştirilmelidir. Troid hastası olup ilaç kullanan kadınlarda yine kan değerlerine bakılmalı gerekli konsültasyonlar organize edilmelidir.
Akne tedavisi için Rotinoik asit ve türevleri (roacuton) kullanmak durumunda kalan anne adaylarına istenilen gebelikten 9-12 ay öncesinden bu tedaviyi kesmelerini öneriyoruz.
Kanser gibi yıkıcı bir hastalığı olan ve radyoterapi veya kemoterapi kullanmak zorunda kalan anne olmalk isteyen kadınlara ise multidisipliner bir yaklaşımla onkologdan öneriler doğrultusunda bir gebelik takvimi uygulamamız gerekiyor.
Psikiatrik hastalıklar ve antidepresan yada antipsikotik kullanımı olan anne adaylarında yine aynı şekilde psikratrı ile birlikte ilaç süre ve dozu ayarlamak gerekiyor. Antidepresanları gebelik testi pozitif olanlarda kesmek yeterli iken diğer psikatrik ilaçları için kar zarar etkisini gözetmek gerekiyor.
Kronik romatizmal hastalıklar, otoimmün hastalıklar için gebelik öncesi dönem yine multidisipliner bir yaklaşım gerektirmektedir.
Ailede doğumsal bir kalp hastalığı olan kadınlarda gebelik öncesi ekokardiografi yapılması gebelik riskini tespit etmede oldukça faydalı olacaktır.Eğer gebelik düşünen kadının kendisi kalp hastası ise ve ilaç kullanıyor ise ilaçlar yönünden planlama yapılmalı, kalp fonksiyonlarına bakılmalı ve eğer bir müdahale yada tedavi gerekiyorsa tedavi bitimi gebelik planlanmalıdır.
Kan sulandırıcı ilaç kullanan kadınlarda gebelik öncesinde ilaçlar heparin türü günlük iğneler ile değiştirilmelidir.
Bebek sahibi olmaya karar verildiği an alkol, uyuşturucu ve sigara gibi maddeler derhal kesilmelidir. Hatta bebek sahibi olmayı düşünen kadınlara sigarayı 1 yıl önce erkekler ise 6 ay önce kesmesini önermekteyiz. Gebelik öncesi ve gebelikte sigara kullanımı bebekte düşük doğum ağırlığına, erken doğuma, artmış hipoksi riskine ve doğum sonrasında bebekte astım hastalığına neden olmaktadır.
Gebelik öncesi ve gebelikte yoğun alkl ve uyuşturucu kullanımı ise bebekte sakatlıklar, anomalile, düşükler, erken doğumlar gibi oldukça yıkıcı ve üzücü durumlara sebebiyet verebilmektedir.
Gebelikte diş ve kemik sağlığı son derece önemli olduğu için ayrı bir başlıkta değerlendirmek gereği hissettim.
Gebelikte diş hastalıkları, diş eti sorunları ve diş kayıpları artar ve hızlanır. Bunun en önemli nedeni gelişmekte olan fetüsün kalsiyum ihtiyacını anneden karşılamasının zorunlu olmasıdır. Anne yeterli kalsiyum almadığı taktirde bebek annenin kalsiyum deposu olan kemiklerine yönelecek, diş de bir kemik dokusu olduğu için kayıbı hızlandıracaktır.
Gebelik öncesi kalsiyum alımı (doğal yollarla) desteklenmelidir. Mevcut diş sorunları mutlaka giderilmeli ve oluşabilecek diş kayıplarının önüne geçilmelidir.
Gebelikte geçirildiğinde bebeğe ciddi zararları olacağından kızamıkçık aşısı bağışık olmayan her anne adayına mutlaka önerilmelidir. Ancak kendisi de canlı bir aşı olan kızamıkçık aşısının planlanan gebelikten 9-10 ay önce yaptırılması gerekmektedir.
Tetanoz aşısı canlı bir aşı değildir toxoid bir aşıdır dolayısı ile gebelik öncesi de sonrası da (16. Haftada) yaptırılabilir.
Hepatit ve HPV aşıları rekombinant DNA aşılarıdır ve gebelikte yapılmasında bir sakınca yoktur. Ancak elektif aşılar olduğu için doğum sonrasına planlanabilir.
Covid-19 aşıları ise gebelik öncesi ve gebelikte yaptırdığımız diğer aşılardır. İnaktif aşılar her dönem yapılabilir. Ancak MRNA aşılarını gebeliğin 12. Haftasından sonra önermekteyiz.
Jinekolojik olduğu kadar genel vücut sağlığınıda olumsuz etkileyen bir takım enfeksiyonlar iyi gidebilecek bir gebeliği sorunlu hale getirebilir.
Kişisel temizliğe önem verilmeli, gebelik önceside dahil olmak üzere tüm gebelikte iyi pişmiş et ve iyi yıkanmış sebze tüketilmesine özen gösterilmelidir.
Pastörize edilmemiş süt ve süt ürünleri gebeliği komplike eden Brucellazis hastalığına neden olabileceği için uzak durulması gereken ürünlerdir. Ayrıca bel soğukluğu, frengi ve klamidya hastalığı hamile kalabilmeyi engelleyebileceği gibi gebeliktede hem anneyi hem bebeği olumsuz yönde etkileyebilmektedir.
HPV yada HSV (genital siğiller ve uçuklar) varlığı ise gebelik öncesinde mutlaka değerlendirilmeli ve gerekli tedavi uygulanmalıdır.
Spinal muskuler atrofi yada tüm dünyada bilinen ismi ile SMA hastalığı genetik yolla taşınan kaslarda ilerleyici zayıflama ile giden ölümcül bir hastalıktır. Tedavisi oldukça masraflı ve zordur. Bunun gibi ailesel kistik fibrozis, polikistik böbrek hastalığı veya başka spesifik genetik hastalıklar ile ilgili risk araştırması sorgulanmalı ve gerekli durumlarda çiftin genetik danışmanlığa başvurması sağlanmalıdır.
Op. Dr. Müge AksoyKadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı